词典

I предлог 1. с вин. п. (на вопрос «куда?») =ға, =ге, =қа, =ке, үстине; положить книгу на стол китапты столдың үстине қойыў; сесть на стул стүлға отырыў; ехать на юг қублаға кетиў, түсликке кетиў; идти на завод заводқа барыў; взобраться на дерево терекке өрмелеў; 2. с предл. п. (на вопрос «где?») =да, =де, =та, =те, үстинде; книга лежит на столе китап столдың үстинде жатыр; работать на заводе заводта ислеў; выступать на съезде съезде шығып сөйлеў; жить на юге қублада турыў, түслик бетте турыў; 3. с вин. п. (при обозначении срока, времени действия) =да, =де, =та, =те; =та, =ғе, =қа, =ке; на следующий день екинши күни, ертеңине; на Новый год Жаңа жылға; опоздать на пять минут бес минутқа кешигиў; на два дня еки күнге; на зиму қысқа; на этот раз бул жола, бул сапары; со дня на день бүгинертең; 4. с предл. п. (при обозначении отрезка времени, срока совершения действия) =да, =де, =та, =те; на закате күн батқанда, күн бата; на рассвете таң атқанда, таң ата; на днях жақында; на той неделе өткен хәптеде; 5. с вин. п. (при обозначении направления действия) =ға, =ге, =қа, =ке баратуғын; =на, =не; поезд на Москву Москваға баратуғын поезд; свалить вину на кого-л. айыпты басқаның мойнына аўдарыў; записать книгу на брата китапты ағасының (инисиниң) атына жаздырыў; 6. с вин. п. (по направлению) =ға, =ге, =қа, =ке дейин; мы поскакали на выстрел мылтықтың даўысы еситилетуғын жерге дейин бизлер шаўып кеттик; 7. с вин. п. (при указании цели, назначения) =га, =ге, =қа, =ке, ушын; право на труд мийнет етиў ҳуқуқы; подарить на память естелик ушын бериў; на что это нужно бул не ушын керек, бул неге керек; 8. с вин. п. (при обозначении количественного признака предмета) =ға, =ге, =қа, =ке; по книге на каждого ученика ҳәр бир оқыўшыға бир китаптан; обед на пять человек бес адамға таярланған түслик; 9. с вин. п. (при умножении, делении) =ға, =ге, =қа, =ке; разделить шесть на три алтыны үшке бөлиў; 10. с вин. п. (при обозначении обмена) =ға, =ге, =қа, =ке; обменять книгу на альбом китапты альбомға аўмастырыў; 11. с вин. п. (при обозначении сходства); =ға, =ге, =қа, =ке; он похож на отца ол әкесине усаған; 12. с вин. п. (при указании на характер действия) =ға, =ге, =қа, =ке; =ша, =ше; на новый лад жаңаша; на старый лад ескише; на голодный желудок аш қарынға, аш жүрекке; верить на слово сөзге исениў; 13. с вин. п. (при словах, выражающих различные чувства) =ға, =ге, =қа, =ке; =на, =не, =ма, =ме; на его счастье оның бахтына; на мою беду мениң басыма; 14. с вин. п. (при обозначении предмета, являющегося орудием действия) =ға, =ге, =қа, =ке; запереть на замок қулыплап бекитиў, қулыплап тастаў; застегнуть пальто на все пуговицы пальтоны барлық сәдеплерине илдириў; 15. с вин. п. (при обозначении физического недостатка): глухой на одно ухо бир қулағы герең; слепой на один глаз бир көзи соқыр; 16. с предл. п. (при обозначении орудия или средства действия) =да, =де, =га, =те; ехать на поезде поезда барыў; играть на гитаре гитарада ойнаў; 17. с предл. п. (при обозначении предмета, являющегося нижней или внутренней частью чего-л.) =лы, =ли; пальто на вате пахталы пальто; 18. с предл. п. (при обозначении характера действия) =ып, =ип; =лап, =леп; стоять на коленях саққа жүгинип турыў; ползти на животе жер баўырлап жылысыў; 19. с предл. п. (в устойчивых сочетаниях) ...баратырып, ...баратырғанда, ...алдында; на лету ушып баратырғанда; ушып баратырып; на бегу жуўырып баратырғанда; жуўырып баратырып; на глазах көз алдында; * на первый взгляд биринши көргенде; на здоровье! ҳадалы болсын!; на самом деле расында да, ҳақыйқатында да; на русском языке рус тилинде; перевести на каракалпакский язык қарақалпақ тилине аўдарыў; сердиться на коголибо биреўге ашыўланыў; лежать на солнце күнде жатыў, күн шуўақта жатыў.
II частица в знач. сказ., разг. (возьми, бери, получай) мә, ал; на книгу мә китап; * вот тебе и на! әне қалас!; наподи илаж жоқ, әттегене.
III частица, разг.: кто ни на есть ким болсада; какой ни на есть қандай болсада, қайсысы болсада; что ни на есть не болсада.
IV приставка 1. фейил сөзлердиң алдынғы қосымтасы болып: 1) ис ҳәрекеттиң бағытын аңлатады, мыс.: набросить үстине таслаў; 2) ис ҳәрекеттиң толық көп санда болыўын аңлатады, мыс.: наговорить көп сөйлеў, мәниссиз көп сөйлеў; 3) ис ҳәрекеттиң әстелигин аңлатады, мыс.: напевать ыңылдап қосық айтыў; 4) «=ся» деген жанапай менен фейилдиң питкен түрлеринде ҳәрекеттиң питкенин аңлатады, мыс.: наесться тойыў; 2. бир нәрсениң үстинде туратуғынлығын аңлататуғын атлық ямаса келбетликлер дүзеди, мыс.: настенный дийўалы; нарукавники жеңлик.